Chương trình Hệ thống điện Mặt trời của Cơ quan Năng lượng Quốc tế IEA (IEA-PVPS) thống kê, đến cuối 2023, tổng công suất điện mặt trời trên toàn cầu đã vượt 1,6TW, trong đó các hệ thống phân tán chiếm khoảng 44% (khoảng 700GW). Nói cách khác, gần một nửa sản lượng điện mặt trời hiện nay được tạo ra từ các hệ thống lắp đặt ngay tại mái nhà hoặc cơ sở tiêu thụ.

Tốc độ tăng trưởng mạnh mẽ đem lại nhiều lợi ích về kinh tế, tăng tính tự chủ năng lượng nhưng cũng đặt ra nhiều thách thức cho vận hành lưới và quy hoạch hạ tầng điện. Tuy nhiên, không có một khuôn mẫu quản lý chung áp dụng cho toàn cầu, bởi sự khác biệt trong cấu trúc thị trường điện, năng lực hạ tầng và định hướng chính sách của từng nước.

Số hóa dữ liệu, cải cách thủ tục mạnh mẽ

Để đảm bảo hệ thống điện quốc gia vận hành an toàn, ổn định, nhiều quốc gia ban hành cơ chế quản lý bắt buộc – nhất là đăng ký, khai báo và xin phép đấu nối.

Điện mặt trời tự sản, tự tiêu  – bao gồm các hệ thống điện mặt trời mái nhà hộ gia đình, doanh nghiệp (kể cả lắp trên mái, ban công,...) – hiện chiếm một tỷ trọng đáng kể trong tổng công suất năng lượng mặt trời thế giới. Ảnh: PV Tech

Ở Đức, người dân lắp đặt hệ thống điện mặt trời tự sản, tự tiêu đều phải đăng ký với cơ sở dữ liệu quốc gia MaStR do Cơ quan Mạng Liên bang quản lý. Từ năm 2024, các hệ thống nhỏ như “điện mặt trời ban công” chỉ cần đăng ký trực tuyến, không cần khai báo với đơn vị điện lực, thuận tiện hơn cho người dân. Hiện điện mặt trời của Đức đã đáp ứng khoảng 14% nhu cầu điện toàn quốc gia. Theo Clean Energy Wire, Chính phủ Đức đặt mục tiêu nâng tổng công suất lắp đặt lên 215GW vào năm 2030.

Tại châu Âu, việc khai báo là bắt buộc đối với tất cả hệ thống tự dùng có công suất trên 1kW. Các thủ tục được đơn giản hóa và hỗ trợ đến mức 36kW, nhưng từ ngưỡng này trở lên, hệ thống sẽ được xếp vào dạng "nhà máy điện" với các yêu cầu bổ sung về cam kết và thiết bị chuyên dụng.

Nhiều quốc gia khác đang áp dụng giải pháp tương tự, số hóa dữ liệu ngay từ khâu đăng ký thông qua các cổng thông tin và ứng dụng trực tuyến giúp đơn giản hóa quy trình đăng ký, tạo điều kiện cho người dân và doanh nghiệp lắp đặt hệ thống điện mặt trời tự dùng, đồng thời hỗ trợ hiệu quả cho quy hoạch và điều độ lưới điện. 

Viện Năng lượng Tái tạo Quốc gia (NREL), Mỹ phát triển phần mềm SolarAPP+ nhằm tự động thẩm định hồ sơ kỹ thuật của hệ thống PV dân dụng. Công cụ này đã được nhiều thành phố của Mỹ áp dụng, tự động cấp phép đối với những thiết kế đạt chuẩn. 

Hỗ trợ về cơ chế, chính sách

Tháng 6/2025, nội các Thái Lan đã thông qua gói ưu đãi thuế lớn nhằm thúc đẩy năng lượng tái tạo và công nghệ sạch. Theo đó, hộ gia đình lắp đặt hệ thống điện mặt trời mái nhà công suất đến 10kWp sẽ được giảm trừ thuế thu nhập cá nhân tối đa 200.000 baht (bao gồm VAT), áp dụng đến hết năm 2027. Chính phủ cũng cho phép khấu trừ thuế 150% đối với chi phí mua thiết bị tiết kiệm năng lượng đạt chuẩn 5 sao. Chính phủ Thái Lan kỳ vọng biện pháp này sẽ khuyến khích người dân tham gia nhiều hơn vào năng lượng mặt trời nhờ giảm bớt chi phí đầu tư ban đầu, tạo động lực phát triển thị trường thiết bị trong nước, hỗ trợ mục tiêu tiết kiệm điện và cắt giảm hàng chục triệu tấn CO₂ mỗi năm.

Ấn Độ hiện đang đẩy mạnh tài trợ cho các hệ thống điện mặt trời áp mái hộ gia đình thông qua chương trình "PM Surya Ghar – Muft Bijli Yojana" (tạm dịch: Chương trình điện mặt trời mái nhà miễn phí của Thủ tướng), được phê duyệt vào tháng 2/2024. Chương trình được cấp ngân sách 75.021 crore Rupee (khoảng 9 tỷ USD), đặt mục tiêu 10 triệu hộ dân lắp đặt đến năm tài chính 2026–2027. Theo đó, các hộ gia đình lắp đặt hệ thống điện mặt trời áp mái sẽ được trợ cấp 60% chi phí cho hệ thống đến 2kW, 40% cho phần công suất từ 2–3kW, tối đa 78.000 Rupee (gần 930 USD) cho hệ thống từ 3kW trở lên. Sau 18 tháng triển khai, chương trình đã tiếp nhận hơn 5,8 triệu đơn đăng ký qua Cổng thông tin Quốc gia và 1,6 triệu hộ gia đình được phê duyệt lắp đặt, phản ánh mức độ quan tâm lớn của người dân đối với nguồn năng lượng tự sản xuất.

Nhiều quốc gia hiện áp dụng đồng thời cả cơ chế khuyến khích và chế tài trong quản lý điện mặt trời mái nhà. Người dân và doanh nghiệp có thể được miễn phí đăng ký trong giai đoạn đầu, giảm thuế hoặc nhận trợ cấp nếu hệ thống được khai báo đúng quy định; ngược lại, những trường hợp vi phạm có thể bị ngắt kết nối hoặc phải chịu thêm phí đấu nối.

Tại Nam Phi, từ đầu năm 2025, Tập đoàn Điện lực Quốc gia Eskom đã yêu cầu tất cả hộ gia đình và doanh nghiệp có hệ thống điện mặt trời hay nguồn phát tự dùng kết nối với lưới điện quốc gia phải đăng ký với Eskom hoặc Cơ quan Quản lý Năng lượng Quốc gia (NERSA). Để khuyến khích tuân thủ, Eskom miễn toàn bộ phí đăng ký và đấu nối đến hết tháng 3/2026; sau thời hạn này, các hệ thống chưa đăng ký có thể bị ngắt kết nối hoặc phải thêm chi phí phát sinh.

Ở một số nước khác, công tác quản lý được tăng cường bằng các biện pháp kiểm soát chất lượng như chứng nhận thiết bị, cấp phép hành nghề cho đơn vị lắp đặt. Cách làm này gián tiếp bảo đảm an toàn kỹ thuật, giảm tải cho việc kiểm tra thủ công từng công trình nhỏ lẻ. Các quy định này đã được triển khai tại nhiều thị trường như Mỹ và Úc.

Tuấn An (Tổng hợp)