Đợt lũ tháng 11 năm nay đến dồn dập, mạnh bất thường, tạo ra áp lực lớn cho toàn bộ hệ thống thủy điện trên lưu vực sông Ba. Và Nhà máy Thủy điện Sông Ba Hạ - nằm ở vị trí trung lưu, ngay trước vùng đồng bằng Tuy Hòa trở thành tâm điểm của mọi tranh luận: Nhà máy có làm đúng chức năng của mình không, nhất là khi Quy trình vận hành liên hồ chứa trên lưu vực sông Ba (Quyết định 878/QĐ-TTg ngày 18 tháng 7 năm 2018) đã quy định rõ trách nhiệm của từng hồ?

Vị trí đặc biệt của Sông Ba Hạ trong hệ thống bậc thang thủy điện trên sông Ba:

Thủy điện Sông Ba Hạ có công suất 220 MW, dung tích hữu ích vừa phải, chủ yếu phục vụ phát điện. Hồ nằm ngay sau các công trình lớn như Sông Hinh, Ayun Hạ và Krông H’Năng. Ở vị trí này, Thủy điện Sông Ba Hạ trở thành “cửa ngõ cuối cùng” trước khi dòng nước chảy về vùng hạ du đông dân cư của vùng Phú Yên (trước đây). Các thông số cơ bản của hồ chứa nêu ở dưới đây:

Vai trò của Nhà máy vì vậy mang đặc tính tính kép:

1. Phát điện cho khu vực Nam Trung bộ - Tây Nguyên.

2. Hỗ trợ cắt giảm lũ cho hạ du, trong phạm vi dung tích cho phép.

Tuy nhiên, hồ Sông Ba Hạ không phải hồ chứa chống lũ chuyên dụng. Dung tích đón lũ hạn chế, nên Nhà máy chỉ có thể giữ nước trong thời gian ngắn, trước khi phải xả để đảm bảo an toàn đập. Trong điều kiện lũ bình thường, hồ vẫn phát huy hiệu quả điều tiết. Nhưng khi lũ lớn vượt thiết kế, vai trò của Thủy điện Sông Ba Hạ trở nên vô cùng thách thức.

Lũ 19/11/2025 - Vì sao Nhà máy phải xả gần như bằng lượng nước đổ về hồ?

Theo các báo cáo ban đầu: Lưu lượng nước đổ về hồ Sông Ba Hạ trong ngày 19/11 đạt tới 14.000-7.000 m³/s - tức lớn gấp hàng chục lần so với dòng chảy tự nhiên mùa khô. Đây là mức nước hiếm gặp, thậm chí vượt cả các đợt lũ đỉnh năm 1993 - năm được coi là “đại hồng thủy” tại Đăk Lăk. Điều đáng lưu ý là các hồ thượng nguồn (phía trên hồ Sông Ba Hạ) đều đầy nước và buộc phải xả để bảo đảm an toàn. Do vậy, lũ dồn về hồ Sông Ba Hạ trong thời gian ngắn, với tốc độ tăng rất nhanh và dung tích phòng lũ của hồ không đủ lớn để giữ nước quá lâu.

Quy trình 878/QĐ-TTg quy định rất rõ: “Khi mực nước hồ vượt ngưỡng cho phép, hồ phải xả tương ứng với lưu lượng về, tránh nguy cơ mất an toàn công trình”. Nói cách khác, việc Nhà máy Thủy điện Sông Ba Hạ xả 16.100 m³/s không phải lựa chọn, mà là nghĩa vụ bắt buộc trong tình huống nước về lớn hơn khả năng điều tiết.

Nhà máy không thể “giữ nước”, vì điều đó dẫn đến nguy cơ vỡ đập - tình huống sẽ gây thảm họa gấp nhiều lần việc xả lũ. Một cán bộ vận hành hồ chia sẻ: “Nước đổ về nhanh đến mức không thể tưởng tượng. Nếu không xả kịp thời, áp lực dồn lên đập sẽ vượt giới hạn kỹ thuật”.

Theo Quy trình 878/QĐ-TTg, Nhà máy Thủy điện Sông Ba Hạ vận hành đúng, hay sai?

Để đánh giá công bằng, cần đối chiếu với 4 yêu cầu chính trong quy trình vận hành liên hồ chứa trên lưu vực sông Ba như sau:

1. Giữ mực nước trước lũ: Đúng.

Theo quy trình, hồ phải duy trì mực nước trước lũ ở mức quy định để đảm bảo dung tích đón lũ. Các dữ liệu cho thấy: Nhà máy Thủy điện Sông Ba Hạ giữ đúng mực nước trước khi lũ lớn kéo về.

2. Phối hợp vận hành liên hồ: Đúng.

Nhà máy Thủy điện Sông Ba Hạ chịu sự điều phối của Ban Chỉ đạo Trung ương phòng chống thiên tai và phối hợp cùng các hồ thượng nguồn. Không có báo cáo nào ghi nhận việc Nhà máy tự ý vận hành sai chỉ đạo.

3. Thông báo xả lũ: Có thực hiện.

Hệ thống tin nhắn, văn bản gửi địa phương và thông báo điều chỉnh lưu lượng xả được phát đi liên tục. Tuy nhiên, vấn đề đặt ra là:

- Người dân có nhận được cảnh báo kịp thời không?

- Phương thức cảnh báo có hiệu quả không trong bối cảnh nước lên quá nhanh?

Đây là điểm mà các địa phương và Nhà máy Thủy điện Sông Ba Hạ cần đánh giá lại.

4. Lưu lượng xả có phù hợp quy trình?

Khi lưu lượng về hồ vượt khả năng chứa và đạt ngưỡng nguy hiểm, quy trình yêu cầu:

- Xả theo lượng nước về.

- Ưu tiên tuyệt đối an toàn đập.

- Không được chậm trễ.

Lưu lượng xả 16.100 m³/s là hệ quả trực tiếp của lượng nước đổ về, không phải quyết định tùy tiện.

Vì sao vẫn có tranh luận về trách nhiệm của thủy điện?

Dù vận hành đúng theo Quy trình vận hành liên hồ chứa lưu vực sông Ba do Thủ tướng phê duyệt, thủy điện vẫn bị đặt câu hỏi vì việc xả lũ vẫn gây ngập nặng vùng hạ du, nhiều nơi ngập sâu từ 1-2 m, người dân mất tài sản, hoa màu. Khi lũ lớn, tâm lý tìm “thủ phạm” thường hướng về các hồ chứa.

Thực tế, dung tích của hồ Sông Ba Hạ không đủ để cắt lũ lớn, chỉ có khả năng cắt giảm 5-15% đỉnh lũ trong điều kiện bình thường. Nhưng trước cơn lũ cực đoan ngày 19/11/2025, dung tích của hồ Thủy điện Sông Ba Hạ không thấm vào đâu so với hàng trăm triệu m³ nước đổ về trong vài giờ.

Truyền thông và nhận thức về vận hành hồ chứa còn hạn chế:

Trong khi nhiều người vẫn nghĩ rằng: Thủy điện “phải giữ nước để không gây ngập”, nhưng một hồ chứa không thể vận hành trái thiết kế và quy định an toàn. Và điều này dẫn tới hiểu lầm rằng: Thủy điện “xả nước để chạy máy”. Trong thực tế, khi lũ lịch sử đổ về, nhà máy có muốn giữ nước cũng không thể giữ được lưu lượng lớn như vậy.

Từ sự kiện 19/11/2025 - Những bài học cần rút ra:

1. Không thể dựa hoàn toàn vào hồ thủy điện để chống lũ:

Lưu vực sông Ba có nhiều bậc thang nhà máy thủy điện, nhưng tổng dung tích phòng lũ quá nhỏ. Muốn bảo vệ hạ du, không thể đặt kỳ vọng vượt khả năng thiết kế của các hồ.

2. Cần nâng cấp hệ thống cảnh báo và bản đồ ngập lụt:

Để giảm thiệt hại do lũ gây ra, người dân vùng hạ du phải được cảnh báo sớm hơn, trực tiếp hơn và dễ hiểu hơn về khả năng xả lũ, thời gian xả lũ và mức độ lũ sẽ gây ra. Việc triển khai hệ thống cảnh báo tự động bằng còi, tin nhắn đa kênh, bảng điện tử là cần thiết và thường xuyên trong thời kỳ mưa bão và thậm chí là cả mùa khô (vì đoạn sông phía sau Nhà máy Thủy điện Sông Ba Hạ khá dốc, khi vận hành đột ngột cả hai tổ máy cùng lúc sẽ tạo lưu lượng tăng nhanh, gây dòng chảy xiết khá nguy hiểm).

3. Điều chỉnh Quy trình vận hành liên hồ chứa theo hướng “động”:

Kịch bản lũ cực đoan đang vượt qua mọi bản đồ cảnh báo trước đây, Quy trình vận hành liên hồ chứa “động” được cập nhật theo “mưa cực đoan”, “lũ bất thường” và cho phép thay đổi thời điểm tích nước - xả nước theo tình hình thực tế, dựa trên dữ liệu thời gian thực.

Kết luận:

Trận lũ ngày 19/11/2025 trên lưu vực sông Ba là lời cảnh báo về sức mạnh khôn lường của thiên nhiên trong bối cảnh biến đổi khí hậu:

1. Lũ vượt xa mọi năm.

2. Lưu lượng nước về hồ bằng, hoặc cao hơn lượng xả.

3. Công trình chỉ có dung tích điều tiết nhỏ.

4. Quy trình 878 buộc hồ phải xả để đảm bảo an toàn đập. Và chúng ta không thể yêu cầu hồ cắt lũ trong khi nó không được thiết kế để làm nhiệm vụ đó. Lũ xảy ra trong năm 2025 vượt quá khả năng cắt, hay giảm lũ của tất cả các hồ trên lưu vực sông Ba.

Vì vậy, để hạn chế thiệt hại trong tương lai, cần một cách tiếp cận tổng thể:

1. Quy hoạch phòng lũ hạ du.

2. Nâng cấp cảnh báo sớm.

3. Điều chỉnh quy trình vận hành liên liên hồ chứa phù hợp với biến đổi khí hậu và sẵn sàng đầu tư vào công trình phòng lũ chuyên dụng.

Lũ năm 2025 cho thấy: Một hồ chứa không thể cứu cả lưu vực, nhưng một hệ thống đồng bộ, hiện đại và được vận hành khoa học hoàn toàn có thể giảm thiểu thiệt hại cho hàng vạn người dân ven sông vùng hạ lưu các công trình thủy điện. Trong bối cảnh biến đổi khí hậu diễn biến ngày càng cực đoan, năng lực vận hành linh hoạt (dựa trên dữ liệu, công nghệ và phối hợp vùng) sẽ là chìa khóa để thủy điện tiếp tục giữ vai trò trụ cột của an ninh năng lượng quốc gia; đồng thời hỗ trợ Việt Nam trên con đường chuyển dịch xanh và phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050./.

HỘI ĐỒNG KHOA HỌC TẠP CHÍ NĂNG LƯỢNG VIỆT NAM

Tài liệu tham khảo:

1. Quy trình vận hành liên hồ chứa trên lưu vực sông Ba: Quyết định số 878/QĐ-TTg ngày 18 tháng 07 năm 2018 của Thủ tướng Chính phủ.

2. TS. Nguyễn Huy Hoạch: Sự thích nghi trong vận hành thủy điện - Bài học từ những mùa mưa bão lịch sử ở Việt Nam. NangluongVietNam online 06:21 | 17/11/2025.

Link gốc

Theo Tạp chí Năng lượng Việt Nam