Nghị quyết số 13-NQ/TƯ Hội nghị lần thứ 4 Ban chấp hành T.Ư Đảng khóa XI về "Xây dựng hệ thống kết cấu hạ tầng đồng bộ" nhằm đưa nước ta cơ bản trở thành nước công nghiệp theo hướng hiện đại vào năm 2020 đã đặc biệt nhấn mạnh đến việc phát triển đồng bộ hạ tầng điện - lĩnh vực cần phải “đi trước một bước”. Tuy nhiên, làm sao để phát triển đồng bộ kết cấu hạ tầng điện?
Thiếu đồng bộ giữa nguồn và lưới
Quy hoạch phát triển điện lực quốc gia giai đoạn 2011-2020 có xét đến năm 2030 (gọi tắt là Quy hoạch điện VII), được Thủ tướng ký ban hành và có hiệu lực từ 21/7/2011 đã chỉ rõ, để cung cấp đủ nhu cầu điện trong nước, sản lượng điện năm 2015 phải đạt từ 194 - 201 tỷ kWh.
Trong khi cho đến nay, điện sản xuất từ tất cả các nguồn (thủy điện, nhiệt điện than, khí, điện chạy dầu, điện từ năng lượng mới và tái tạo…) chưa đạt 115 tỷ kWh/năm. Hằng năm, cùng với các giải pháp triệt để tiết kiệm và hạn chế sử dụng, vẫn phải nhập khẩu từ ngước ngoài khoảng 5% mới đảm bảo nhu cầu điện thiết yếu cho sản xuất và đời sống.
Cụ thể hơn, tổng công suất khả dụng của toàn hệ thống điện hiện mới đạt khoảng 23.000MW, trong khi dự kiến đến năm 2015 phải đạt 48.497MW. Chỉ còn khoảng 3 năm để nâng công suất nguồn điện lên gấp hơn 2 lần hiện có, quả là điều không tưởng.
Một khó khăn lớn nữa của hệ thống điện Việt Nam, đó là hệ thống đường truyền tải, phân phối điện. Ông Dương Quang Thành - Phó Tổng giám đốc Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) cho biết: “Hệ thống truyền tải luôn phải vận hành trong tình trạng đầy và quá tải, có nguy cơ sự cố cao”. Đó là chưa kể, việc phát triển hệ thống nguồn không đồng bộ với lưới truyền tải, dẫn đến nguy cơ có sản xuất nhưng không thể lưu thông phân phối. Dự án Nhà máy Nhiệt điện Vũng Áng 1 (công suất 1.200 MW do Tập đoàn Dầu khí Việt Nam làm chủ đầu tư) đang hoàn tất những công việc cuối cùng để phát điện vào cuối năm, nhưng đến nay vẫn chưa được quan tâm đầu tư đường truyền tải từ nhà máy đấu nối vào hệ thống điện quốc gia là một ví dụ điển hình. Tổng kết việc triển khai Quy hoạch điện VI cho thấy, phát triển nguồn đạt hơn 60% kế hoạch, còn phát triển lưới chỉ đạt khoảng 50%.
"Nút thắt" là nguồn vốn
TS. Hoàng Tiến Dũng, Viện trưởng Viện Năng lượng, Bộ Công Thương khẳng định, nguyên nhân đầu tiên là do thiếu vốn. Không đủ tiền đầu tư dẫn đến các nguồn điện đã được phê duyệt không được thực hiện đúng tiến độ. Lưới điện cũng trong tình trạng đó.
Thiếu tiền cũng là một nguyên nhân của giải phóng mặt bằng chậm. Về vấn đề này, ông Trần Quốc Lẫm, Phó TGĐ Tổng công ty Truyền tải điện Quốc gia cho biết: "Bây giờ chúng tôi khó khăn nhất là nguồn vốn đối ứng cho các dự án đang triển khai. Giá điện truyền tải không có lợi nhuận thì vừa vốn đối ứng vừa tái đầu tư chúng tôi không có. Giải phóng mặt bằng cũng rất nan giải do tất cả các lưới điện truyền tải trải qua các địa bàn chứ không phải gói gọn như một công trình nguồn tại một địa phương cụ thể".
Tuy nhiên, theo chuyên gia tài chính Bùi Kiến Thành, nguyên nhân cơ bản và cốt lõi nhất dẫn đến những bất cập của hạ tầng điện hiện nay, chính là chính sách giá điện vẫn còn bao cấp.
Phải thực hiện đúng quy hoạch
Khẳng định đầu tiên của các chuyên gia, đó là phải thực hiện đúng Quy hoạch phát triển điện lực đã được phê duyệt. Tại Quy hoạch điện VII - có hiệu lực từ 21/7/2011, cùng với mục tiêu đạt được về hạ tầng nguồn và lưới điện, Thủ tướng Chính phủ cũng đã đề ra rất nhiều giải pháp “đột phá”. Trong đó phải kể đến cơ chế giá điện, hay những quy định về trách nhiệm của địa phương trong việc dành quỹ đất cho tất cả các dự án nguồn và lưới điện đã được đưa vào Quy hoạch.
Để cởi "nút thắt" cơ bản của tình trạng thiếu vốn đầu tư. Theo ông Bùi Kiến Thành, không có cách nào khác là minh bạch và đưa giá điện theo cơ chế thị trường. Đồng quan điểm này, TS. Hoàng Tiến Dũng cũng cho rằng, nếu không đưa giá điện theo thị trường, không kêu gọi được các nhà đầu tư vào ngành Điện thì không thể thực hiện được Quy hoạch điện VII với con số dự kiến đầu tư lên tới 124 tỷ USD.
“Cái mấu chốt là giá điện phải phản ánh được chi phí sản xuất và lợi nhuận hợp lý của người sản xuất điện cũng như truyền tải và phân phối điện thì mới giải quyết được bài toán về vốn cho ngành Điện.” - TS. Hoàng Tiến Dũng nói.
Bên cạnh đó, cùng với việc xã hội hóa các công trình nguồn điện, cần tập trung các nguồn lực hiện có của Nhà nước cho hệ thống truyền tải điện. Chỉ khi đồng bộ được hệ thống lưới truyền tải điện từ đường dây siêu cao áp đến trung áp và hạ áp mới giúp vận hành an toàn, hiệu quả, giảm tổn thất điện năng - một chỉ tiêu quan trọng được Quy hoạch điện VII đề ra: đến năm 2020, sản lượng điện tiết kiệm phải đạt từ 5-8% và phải giảm hệ số đàn hồi điện/GDP từ bình quân 2,0 hiện nay xuống còn 1,0 vào năm 2020.